خودباختگی و بحران هویت

نشان دادن مظاهر و مصادیق دینی در مجموعه‌های تلویزیونی تولید شده در سیما و یا فیلم‌های سینمایی ساخته شده توسط کارگردانان سینما از جمله دغدغه‌های اصلی مسئولان فرهنگی و هنری در کشور بوده است؛ با این هدف که می‌توان با نشان دادن این مظاهر در جهت تبلیغ شعائر دینی و ترویج و نشر آن در میان آحاد جامعه گامی اصولی برداشت و آن را نهادینه کرد.

براین اساس شاید تاکنون به وفورشاهد پخش مجموعه‌های تلویزیونی از رسانه ملی بوده باشیم که یکی از اشخاص و یا بازیگران آن در حاشیه داستان و بدون اینکه اثری بر روند قصه سریال داشته باشند، تنها از آنجا که قصد آن را دارند تا به دغدغه مسئولان توجه کرده و از میزان حساسیت آن بکاهند، ایستاده بر سجاده نمازی می‌خوانند که معمولاً هم پلان اختصاص یافته به اقامه نماز به سلام پایانی آن مربوط می‌شود تا مثلاً با ورود بازیگر دیگر، دیالوگ میان آنها برقرار شود و فیلم از ریتم نیفتد.

این مسئله که به شکلی خنثی در مجموعه‌های تلویزیونی شاهد آن هستیم در سینما به ندرت به چشم می‌خورد و به جرأت می‌توان گفت که در سینمای دهه اخیر اصلاً نمونه عینی این مسئله را در هیچ یک از فیلم‌ها نمی‌بینیم.

سنت مجموعه‌سازی به مناسبت‌های گوناگون اکنون بیش از 20 سال است که در رسانه ملی باب شده است و نمونه بارز آن را در ماه مبارک رمضان نظاره‌گر هستیم؛ جریانی که در سالهای نخست تأکید بر این مسئله داشت که روایت داستان سریال حتماً در ماه مبارک رمضان اتفاق افتد تا شاید متأثر از روزه‌داری تحول را در شخصیت‌پردازی آنها ببینیم؛ این سنت اکنون در سریال‌های مناسبتی منسوخ شده است که حتی اگر خواسته باشیم مجموعه‌سازی مناسبتی سال‌های اولیه را هم ملاک نظر قرار دهیم به روشنی با این مسئله مواجه خواهیم بود که روزه‌داری بازیگران این مجموعه‌های تلویزیونی صرفاً جنبه تزئینی داشته و شاید هدف از اعمال چنین فضایی در مجموعه‌های تلویزیونی تنها برطرف کردن همان دغدغه‌های موجود و تا حد زیادی برطرف شدن حساسیت‌هایی باشد که پیش‌تر به آن اشاره شد.

به هر حال با وجود آنکه در برخی از مجموعه‌های تلویزیونی، تله‌فیلم‌ها و فیلم‌های سینمایی متأثر از ایجاد فضای معنوی و پرداختن به  بعضی از معارف و مفاهیم شاهد تحول شخصیت‌ها بوده‌ایم که البته بسیاری از آنها نیز به رستگاری و خوشبختی رسیده‌اند اما در هیچکدام از آنها هیچیک از فرایض نتوانسته‌اند به شکل مستقیم تأثیری به منظور تحول شخصیت بازیگران فیلم بگذارند.

مهمترین ویژگی فیلم سینمایی «سر به مهر» به کارگردانی هادی مقدم‌دوست همین نکته است و شاید برای نخستین‌بار است که جنبه کاربردی یکی از فرایض دینی را در روایت فیلم تأثیرگذار می‌بینیم؛ شخصیت اصلی فیلم که زن جوانی است و زندگی اجتماعی مستقل از خانواده خود را دارد در هیاهوی شهری که در آن ساکن است، به زندگی فردی و اجتماعی خود می‌پردازد، هیچ پشت و پناهی ندارد و تنها دل‌مشغولیش که بتواند با آن درد دل کند، چت وبلاگی است؛ با دوستانی که آنها را نمی‌شناسد و آنها نیز او را نمی‌شناسند.

این مسئله در دنیای به ظاهر مدرن امروز، عین خودباختگی و بحران هویت است؛ زن جوان مستأصل و پریشان از همه نارفاقتی‌ها و نامردی‌های اطرافیان خود، گمشده‌ای دارد که باید به آن توسل جسته تا روح و روانش آرام گیرد، چیزی که بتواند به او اطمینان قلبی دهد تا به مدد آن حق خود را بازستاند، حرفش را بزند و آن مسئله چیزی نیست غیر از پرستش خداوند که به شکل ذاتی و فطری در نهاد هر انسانی به ودیعه گذاشته شده است و البته تجلی آن در فعلی به نام نماز قرار دارد.

معمولاً روایت یک فیلم براساس مدل‌های رایج فیلمسازی به گونه‌ای است که همه چیز در فصل‌های ابتدایی آن به هم ریخته و عامل و یا عواملی آن را موجب می‌شوند و در فصول دیگری عامل و عواملی سعی در بازگشت فضای فیلم به حال اولیه و سکون دارند؛ زن جوان فیلم «سر به مهر» با چیزی به نام فریضه نماز به مقابله با همه تلاطمات و ناآرامی‌های زندگی خود می‌رود تا جائیکه پس از پشت سر گذاشتن همه شک و تردیدها، به این نتیجه می‌رسد که به هر قیمتی باید اقامه نماز را به عنوان یک اصل در زندگی خود در نظر گیرد.

وقتی چیزی به عنوان یک اصل در زندگی مطرح شد تازه زمان آن می‌رسد که برای محقق شدن آن ولو با داشتن موانعی بر سر راه، از هیچ کوششی فروگذار نکنیم، چیزی که زن جوان فیلم چون عزم و اراده برای برپایی نماز به عنوان تنها عامل آرام‌بخش قلب خود دارد، به مقابله با عوامل بازدارنده‌ای می‌پردازد که او را از ادای به موقع نماز بازمی‌دارند.

هدف فیلم «سر به مهر» اگر تنها خارج کردن برخی مظاهر و مصادیق دینی از حاشیه زندگی روزمره و به متن آوردن آنها باشد، توانسته است رسالت خود را به عنوان یک فیلم دینی که داعیه آن را نیز دارد به انجام برساند البته نباید این مسئله نادیده گرفته شود که فیلم «سر به مهر» به عنوان نخستین تجربه مستقل فیلمسازش، دارای قابلیت‌های ویژه فنی و تکنیکی همچون دکوپاز قابل قبول، ریتم مناسب، هدایت مؤثر بازیگران است که پرداختن به آنها در این مقال ضرورتی ندارد و باید هر کدام بعدها مورد بحث و بررسی قرار گیرد.