خبرایران:محمدرضا مجیدی، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مظفر چشمه سهرابی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان طی نشستی به بررسی بازخوانی خدمت کتابخانه عمومی در پیوند با سیاست‌های ملی فرهنگی در حوزه فرهنگی کشور فرانسه پرداختند.
به گزارش خبرایران از روابط عمومی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اولین نشست از سلسله نشست‌های سیاست‌گذاری ملی کتابخانه عمومی، با موضوع «بازخوانی خدمت کتابخانه عمومی در پیوند با سیاست‌های ملی فرهنگی» که به حوزه فرهنگی کشور فرانسه اختصاص داشت، دوشنبه 28 تیر ماه، با حضور محمدرضا مجیدی، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مظفر چشمه سهرابی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان، مهردخت وزیرپور کشمیری عضو هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور و جمعی از کارشناسان و علاقه‌مندان حوزه کتاب و کتابداری در کتابخانه عمومی پارک شهر تهران برگزار شد.
نقش پر رنگ دولت فرانسه در حوزه فرهنگ
محمدرضا مجیدی با اشاره به عنوان این نشست طی سخنانی اظهار کرد: طبیعتا وقتی در موضوعی صحبت از سیاست‌گذاری به میان می‌آید، نقش دولت نیز مطرح میشود. سابقه تحولات اجتماعی در فرانسه با وجود انقلاب کبیر این کشور و تجربیاتی چون حرکت‌های آنارشیک، هرج و مرج‌ها، جنگ‌ها و آشوب‌ها، جامعه فرانسه را به تمرکز گرایی و ایجاد دولت متمرکز کشانده است.
وی افزود: در دولت سوسیال فرانسه در سال 1981 ژاک لانک با وارد کردن 100 ماده فرهنگی، منشوری را وارد دولت کرد که تعبیر یک درصد بودجه فرانسه در حوزه فرهنگ را محقق ساخت. بنا‌بر‌این با اینکه در کشورهای آن زمان تمرکززدایی‌ها زیاد بوده و معمولا در تقسیمات کشوری سعی می‌شد نقش استان‌ها و دپارتمان‌ها و شهرها را زیاد کنند، اما همچنان می‌بینیم که نقش دولت فرانسه در حوزه فرهنگ بسیار پر رنگ است که این موضوع امروز در حوزه کتاب در فرانسه خودنمایی می‌کند.
رئیس کتابخانه، موزه و سازمان اسناد مجلس شورای اسلامی در ادامه درباره سنت‌های کتاب و کتابخوانی در فرانسه گفت: اگر بخواهیم بخش فرهنگی کشور فرانسه در حوزه کتاب را مورد توجه قرار دهیم، باید نگاهی تطبیقی به ادوار مختلف این کشور داشته باشیم. سنت فرانسوی حوزه کتاب سنتی خاص است، اما به اعتبار ارتباطات فرهنگی در دو سده اخیر، تقاربی بین حوزه کتاب فرانسه و حوزه کتاب کشور ما وجود دارد که می‌تواند قابل استفاده باشد.
ترکیب رویکرد کتابخانه‌های عمومی: مجموعه‌داری و خدمت‌رسانی
مجیدی افزود: سنت کتاب و کتابداری تحولات چشمگیری را بعد از انقلاب فرانسه به خود دیده و هر چند خیلی محافظه کارانه بوده، اما قطعا ریشه در گذشته دارد و اگر ادوار پیش از انقلاب فرانسه، به ویژه از دوره رنسانس به این طرف را مورد توجه قرار ندهیم، درک عمیقی نسبت به آن چیزی که امروز در حوزه کتاب، کتابداری، کتابخوانی و فرهنگ کتاب در کشور فرانسه در جریان است نخواهیم داشت.
وی درباره رویکردهای موجود در ادوار تاریخی کشور فرانسه در حوزه کتاب و کتابداری گفت: در نگاهی کلی می‌توان ادوار تاریخی فرانسه را به دو دوره «رژیم قدیم» و «رژیم جدید» تقسیم کرد. رژیم قدیم که به قبل از 1789 و انقلاب کبیر فرانسه برمی‌گردد و در آن رویکرد مجموعه داری یا به تعبیری موزه‌داری کتاب مرسوم بوده و رژیم جدید در دوران بعد از این انقلاب مربوط میشود که در آن رویکرد خدمت یا خدمت‌رسانی و یا خدمات کتاب و کتابداری غالب بوده است.
رئیس کتابخانه، موزه و سازمان اسناد مجلس شورای اسلامی با اشاره به رویکرد غالب در رژیم قدیم عنوان کرد: بر اساس رژیم قدیم که تا پیش از قرن بیستم و با رویکرد مجموعه‌داری بوده، کتاب در فرانسه در دسترس همگان قرار نداشت؛ به طوری که کتاب به عنوان کالایی شیک محسوب تنها در دسترس افراد خاص قرار داشت.
مجیدی با نگاهی تطبیقی به موضوع کتابخوانی در فرانسه و ایران ادامه داد: از این منظر تفاوتی عمیق بین سنت کتابخوانی فرانسه و کشور ما وجود دارد. به طوری که حداقل در ایران بعد از اسلام که کتاب و خواندن و قرائت متن محوریت روابط اجتماعی بوده، با جایی که عمده تحولاتش در حوزه کتاب در سده اخیر خلاصه میشود تمایز چشمگیری وجود دارد. اما فارغ از این موضوع، بعد از تحولات انقلاب فرانسه و پیدایش «رژیم جدید» حرکت‌های سازنده‌ای در تحول حوزه کتابداری وپیشرفت آن شاهد بوده‌ایم.
راه‌اندازی انجمن کتابخانه فرانسه و مطرح شدن کتابخانه در دسترس
رئیس کتابخانه، موزه و سازمان اسناد مجلس شورای اسلامی درباره تحول سنت کتاب و کتابداری در فرانسه نیز گفت: در سال 1906 و آغاز قرن بیستم تحول مهمی در فرانسه اتفاق می‌افتد و آن شکل‌گیری مجموعه‌ای به نام «انجمن کتابخانه فرانسه» است که اوژن مورل نقش مهمی در شکل‌گیری آن داشت. فرانسه با تغییر سنت مجموعه‌داری خود با اتکا به سنت آمریکایی ـ انگلیسی که بیشتر کارکرد خدمت‌رسانی داشت، موضوع «کتابخانه‌های در دسترس» را مطرح کرد.
وی افزود: عملیاتی شدن این موضوع (خروج از نگاه سنتی) کاری بود که با تأسیس اولین کتابخانه تخصصی کودک در سال 1923 رخ داد. تأسیس این کتابخانه انقلابی در حوزه کتابداری در فرانسه بود که برای اولین بار دسترسی آسان را به کاربر ارائه می‌داد. این روند مثبت با رخ دادن جنگ جهانی دوم رو به کُندی گذاشت و عمده تحولات در این حوزه بعد از شکل‌گیری جمهوری پنجم در فرانسه رخ داد.
مجیدی در ادامه درباره شرایط امروز کتاب و کتابداری در کشور فرانسه توضیح داد: اگر بخواهیم حوزه فرهنگی فرانسه را تا به امروز مورد مطالعه قرار دهیم، باید فرانسه امروز را در متن اتحادیه اروپا بررسی کنیم. یعنی اگر امروز از حوزه فرهنگی فرانسه صحبت میشود، فرانسه به عنوان یک عضو از اتحادیه اروپا با سیاست‌های فرهنگی که اتحادیه برای 27 عضو باقیمانده درنظر گرفته، بررسی میشود.
«مدیاتِک» ره‌یافت نو برای ارائه رایگان کالاهای فرهنگی
همچنین مظفر چشمه سهرابی، عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان در این نشست با اشاره به رویکرد غالب به کتابخانه در ایران گفت: کتابخانه در ایران جایگاه و نقش خاص خود را دارد و بیشتر آن را محلی برای نگهداری کتاب و سرویس‌دهی روی این کالای فرهنگی می‌دانند. اما در کنار کتاب ما کالاهای فرهنگی دیگری را نیز در کتابخانه‌ها نگهداری می‌کنیم که زیاد به آنها اشاره نمی‌شود.
وی درباره نگاه غالب به کتابخانه‌ها در کشور فرانسه گفت: نوع نگاهی که به کتابخانه در فرهنگ فرانسه تا دهه 70 که تحول بزرگی در حوزه کتابداری دنیا اتفاق افتاد، تقریبا چیزی شبیه به نگاه ما به کتابخانه بود. اما از این تاریخ به بعد واژه و مفهوم مهمی در این حوزه با عنوان «مدیاتِک» وارد میشود به طوری که این واژه نه تنها شامل کتاب، بلکه شامل تمام رسانه‌هایی که ویژگی ضبط و انتقال را داشتند بکار رفت.
عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان افزود: از این زمان به بعد ما در کشورهایی چون فرانسه با پدیده‌ای روبه رو می‌شویم که به صورت رایگان مجموعه کالاهای فرهنگی که در کشور وجود دارد را در مراکزی به نام «مدیا تک» یا «مرکز رسانه‌ای» در اختیار جامعه قرار می‌دهد.
تغییر پارادایمیک آموزش کتابداری در ایران
چشمه سهرابی در ادامه با اشاره به رویکردهای آموزش کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران و فرانسه گفت: ما با چهار رویکرد کتابداری را در کشور آغاز کردیم؛ از آموزش‌های قبل از سال 1344 به صورت غیر رسمی و بعد از آن به صورت رسمی در دانشگاه تهران و دانشگاه تبریز تا به امروز، رویکرد غالب ما «کتابداری سنتی» بوده است. به طوری که از مجموعه 112 واحدی که در برنامه‌های درسی دوره کارشناسی کتابداری داشتیم، نزدیک به 80 واحد به سمت مجموعه سازی، فهرست نویسی و مفاهیم پایه‌ای اختصاص دارد.
وی افزود: از سال 1365 مفهوم «اطلاع‌رسانی» تاحدودی وارد دوره‌های درسی میشود و بیشتر خود را نشان می‌دهد و بر این اساس گرایش همکاران و فارغ‌التحصیلان کتابدار ما روزبه روز به این مفهوم بیشتر میشود. در ادامه از سال 1383 علم اطلاعات آهسته آهسته جایگزین اطلاع‌رسانی میشود تا بتواند با تحولات کتابداری در دنیا همگام شود. بر این اساس اولین دوره مدیریت اطلاعات در کشور در سال 1385 در مقطع کارشناسی ارشد برگزار شد و امروز نیز نام رشته به علم اطلاعات و دانش‌شناسی تغییر پیدا کرد.
عضو هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان درباره چهارمین رویکرد ما در آموزش کتابداری نیز گفت: از سال 1391 وارد مرحله بعدی می‌شویم و 65 درصد درس‌های ما به سمت فناوری سوق پیدا می‌کند به طوری که اگر سرفصل‌های دوره کارشناسی آن زمان را به طور دقیق بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که متناسب با تحولات جهانی کتابداری در سرفصل‌های آموزشی ما نیز تغییراتی رخ داده و رویکرد ما رویکرد «فناورانه» شده است.
چشمه سهرابی در ادامه به وضعیت آموزش کتابداری در فرانسه اشاره کرد وگفت: در کشور فرانسه سه رشته وجود دارد که به آموزش مجموعه مباحث مربوط به کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌پردازد؛ رشته «علم اطلاعات و کتابخانه»، رشته «سند داری، موزه‌داری و آرشیو داری» و رشته «علوم ارتباطات و اطلاعات» که بسیاری از فارغ‌التحصیلان این رشته در کتابخانه‌ها بکار گرفته می‌شوند.
جای خالی دروس جامعه‌شناسی در رشته‌های کتابداری
این مدرس علم اطلاعات و دانش شناسی با بیان اینکه 50 درصد این رشته به خدمت‌رسانی اختصاص دارد گفت: رشته‌ای که با جامعه به صورت مستقیم سر و کار دارد، نمی‌تواند از آموزش جامعه‌شناسی غافل بماند. مجموعه درس‌هایی به نام جامعه‌شناسی از قبیل استفاده‌کننده، خدمت‌رسانی، مشتری‌مداری و مصرف کننده و غیره در سرفصل‌های درسی دوره‌های مختلف کتابداری در فرانسه به وفور دیده میشود، اما متأسفانه جای آن در سرفصل‌های درسی کشور ما بسیار خالی است.
وی در ادامه به تشریح ساختار کتابخانه‌های عمومی در فرانسه پرداخت و گفت: مجموع کتابخانه‌های عمومی فرانسه یا وابسته به دولت و یا وابسته به شهرداری هستند. در این میان سه کتابخانه بزرگ «کتابخانه ملی فرانسه»، «کتابخانه عمومی اطلاعات» و «مرکز رسانه‌ای علوم و صنعت» زیر نظر دولت اداره می‌شوند. همچنین فرانسه دارای 27 استان و 100 شهرستان یا دپارتمان است که هرکدام از این دپارتمان‌ها دارای یک کتابخانه مرکزی هستند و این تعداد در کنار 16 هزار کتابخانه عمومی، به مجموعه جمعیت 66 میلیون نفری فرانسه خدمت‌رسانی می‌کنند.
چشمه سهرابی درباره نبود سازو کاری مشخص برای ارزیابی سرانه مطالعه در کشور گفت: اگر نگاهی به سرانه مطالعه کشور در سنوات گذشته داشته باشیم به آمارهای متفاوتی از 2 دقیقه تا 120 دقیقه برمی‌خوریم و این سوال برای ما پیش می‌آید که چرا اینقدر تنوع آماری در بعد مطالعه در شهرها و استا‌های مختلف داریم و چرا رویکردهای ما در بررسی سرانه مطالعه رویکردهای یکسانی نیست؛ اما فرانسه با ایجاد مرکزی با عنوان «رصدخانه ملی مطالعه» تمام آمارهای مربوط به کتاب، کتابخانه، مراکز رسانه‌ای و میزان مطالعه و هرچه که مربوط به این موضوع میشود را هرساله رصد و پایش می‌کند و به صورت بسیار دقیقی آنها را منتشر می‌کند.
وی همچنین با ارائه آمارهایی از وزارت فرهنگ و ارتباطات فرانسه درباره وضعیت کتابخانه‌های این کشور عنوان کرد: در فرانسه بیش از 16 هزار کتابخانه عمومی وجود داد که در این میان سه کتابخانه بزرگ، 100 کتابخانه مرکزی و باقی به صورت کتابخانه‌های منطقه‌ای فعالیت می‌کنند. همچنین 17 درصد از مردم فرانسه عضو کتابخانه‌های عمومی هستند و در سال 2012 حدود 247 میلیون کتاب امانت گرفته شده است.