پولشویی و راهکارهای مبارزه با آن، درصنعت بیمه

پولشویی چیست؟

واژه پولشویی برای توصیف فرایندی به‌کار می‌رود که در آن عواید حاصل از فعالیت‌های زیادی شامل قاچاق مواد مخدر، قمار، فحشا، اخاذی و ... طی روندی در مجاری قانونی قرار گرفته و پاک شود. دغدغه اصلی گروه‌های تبهکاری عبارت است از نحوه خرج این پول‌های هنگفت، یا نگهداری آن در بانک یا نشان دادن اینکه این پول‌ها از فعالیت‌های قانونی به‌دست آمده است.

در دهه 1930میلادی سران مافیای آمریکا که به فعالیت‌های غیرقانونی مانند قمار و قاچاق می‌پرداختند دغدغه آن ‌را داشتند تا درآمدهای کثیف خود را  با درآمدهای خرد و البته قانونی ادغام کنند و وجهه قانونی به آن ببخشند، آن‌ها برای حل این موضوع، زنجیره‌ای از مغازه‌های خشکشویی(laundering)  را درسطح شهر دایر کردند و پول‌های کثیف (نامشروع) خود را ازطریق این مغازه‌ها وارد چرخه اقتصادی جامعه کردند. از اینجا بود که واژه پولشویی (Money laundering)  رایج شد.

همانطور که اشاره شد گروه‌های خلافکار پس از کسب پول‌های هنگفت به‌دنبال راهی هستند که نشان دهند این پول از فعالیت‌های قانونی به‌دست آمده است تا از گزند قانون در امان بمانند. به همین منظور آن‌ها سعی می‌کنند این پول‌ها را وارد چرخه اقتصادی کنند. به این مرحله از فرآیند پولشویی مکان‌یابی یا استقرار (placement) می‌گویند.

تبهکاران پس از آنکه پول کثیف خود را به‌عنوان مثال وارد یک حساب بانکی کردند، شروع به جابه‌جا کردن این پول می‌کنند. مثلا بعد از مدتی با این پول ملک می‌خرند. سپس ملک را می‌فروشند و وارد بازار بورس و سهام می‌شوند. مجددا آن سهام را می‌فروشند و به جای آن خودرو می‌خرند و .... این نقل و انتقالات و هدف از انجام آن، صرفا برای گم کردن منشاء پول به وسیله ایجاد شبکه‌ای از مبادلات مالی پیاپی است. به این مرحله استتار یا لایه لایه کردن (layering) می‌گویند.

در مرحله آخر پول‌هایی که در نظام‌های مختلف مالی که حتی ممکن است در سراسر دنیا گردش پیدا کرده باشد و منشاء غیرقانونی آن به واسطه مجموعه مبادلات پیچیده مخفی و قانونی جلوه داده شده‌اند، بدون هیچ نگرانی توسط پولشویان در هر کار و فعالیتی که بخواهند، استفاده می‌شود. این مرحله را یکپارچه‌سازی (integration) گویند. در این مرحله تشخیص پول‌های کثیف از اموال مشروع بسیار مشکل است.

خاستگاه و محل‌های مناسب برای پولشویان

پولشویی می‌تواند در هر کشوری روی دهد ولی پولشویان ترجیح می‌دهند از کشورهایی استفاده کنند که در آن‌ها ردیابی و کشف منشاء پول دشوارتر باشد. ضعف‌ موجود در قوانین، نظام‌های کنترلی و نظارتی آسان و وجود شرکت‌های دارای ویژگی‌های ناشناس در برخی از OFC*ها، پولشویان را به این کشورها جذب می‌کند. به‌خصوص از IBC**های تاسیس شده در برخی از کشورها، برای پولشویی استفاده می‌شود. زیرا آن‌ها لایه‌ی غیرقابل نفوذی از حفاظت به دور مالکیت دارایی‌ها، فراهم می‌آورند.

پولشویی همراه با استفاده از شرکت‌‍‌ها، در قلمروی درون‌مرزی (Onshore) و برون‌مرزی(Offshore)  رخ می‌دهد.  برای مثال، منافع به‌دست آمده از فعالیت غیرقانونی در یک قلمروی درون‌مرزی (Onshore) به یک حساب بانکی برون‌مرزی(Offshore)  متعلق به یک شرکت سهامی تاسیس شده، انتقال می‌یابد. سپس وجوه، بین تعدادی از قلمروهای درون‌مرزی و برون‌مرزی جابه‌جا می‌شود. مجددا، برای ایجاد فاصله بین وجوه و منشاء غیرقانونی، وجوه ازطریق استفاده از شرکت‌ها جا‌به‌جا می‌شود.

پولشویان برای مشروعیت بخشیدن به پول‌های کثیف خود و کاهش خطر کشف و ردیابی، به‌دنبال بهره‌برداری از شرکت‌هایی هستند که روابط بانکی با مراکز مالی خارجی دارند. این واحدهای تجاری، دلایل و توجیه معتبری برای سطح واریزها و نقل و انتقال‌های برون‌‌مرزی دارند.   

روش‌های معمول پولشویی

1)      روش قسمت کردن: در این روش درآمدهای حاصل از جرم به حساب‌های مختلف به‌نام اشخاص مختلف واریز می‌گردد. 

2)      روش خرد کردن: در این روش درآمدهای حاصل از جرم به مبالغ کوچک‌تر و نامساوی تقسیم شده، به مرور زمان در دیگر حساب‌های فرد مجرم واریز می‌گردد و معمولا در مدت زمان زیادی انجام می‌پذیرد.

3)      بهشت‌های مالیاتی: منظور همان مناطق آزاد است که برای سرمایه‌گذار قوانین سخت و دست‌وپاگیری ندارند و بیشتر برای جذب سرمایه‌های خارجی است.

4)      قاچاق پول نقد

5)      کسب‌وکارهایی که با انبوه پول نقد سروکار دارند.

6)      تاسیس شرکت‌های ساختگی

7)      قمارخانه‌ها و کازینوها

8)      واردات و صادرات‌‌های صوری و تقلب در فاکتورها

9)      صرافی‌ها

10)  ازطریق سیستم بانکی

11)  سیستم‌های حواله جایگزین (به‌عنوان مثال در یک روش متداول، مبلغ مشخصی پول به حساب یک شخص در کشور مبدا واریز می‌شود و همان میزان با واحد پولی دیگر در کشور مقصد دریافت می‌شود.)

آثار پولشویی

هنگامی‌که پولی با حجم بسیار بالا که از فرآیندهای غیرقانونی به‌دست آمده است، به بازارهای مالی مانند بانک، بورس، ارز، خرید و فروش املاک یا بیمه وارد شود تعادل این بازارها را برهم می‌زند. زیرا همانطورکه گفته شد این حجم پول بعد از ورود به هریک از بازارهای مالی، برای رد گم‌کردن، پس از مدت کوتاهی مجددا خارج می‌شود. ازطرفی بخش خصوصی که منابع مالی خود را با زحمت و از طریق قانونی به‌دست آورده، مجبور به رقابت با کسانی است که یک شبه پول هنگفتی از راه‌های خلاف قانون کسب کرده‌اند. بنابراین می‌توان گفت ازجمله آثار منفی اجتماعی–اقتصادی پولشویی، انتقال قدرت اقتصادی از بازار سرمایه، دولت و شهروندان به مجرمان و سازمان‌های مرتبط با آن‌ها است که این موضوع تبعات مخربی را برای همه ارکان و اجزای جامعه درپی خواهد داشت. از طرفی این‌گونه پول‌ها می‌تواند تامین‌کننده هزینه‌ عملیات‌های تروریستی و حمایت از چنین گروه‌‌هایی باشد.

اقدامات انجام شده در زمینه مبارزه با پولشویی

همگام با جامعه جهانی، قانون مبارزه با پولشویی در سال1386 در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در تاریخ 17/11/1386 به تایید اعضای محترم شورای نگهبان نیز رسید که شامل 12ماده و 7 تبصره است. براساس مفاد این قانون، در متن ماده یک، اصل بر صحت و اصالت معاملات تجاری است. در ماده 2 و 3 به تعریف جرم پولشویی و عواید حاصل از آن، اشاره شده است. همچنین  به موجب ماده 4 قانون مذکور، شورای‌عالی مبارزه با پولشویی به ریاست وزیر امور اقتصادی و دارایی و عضویت وزرای بازرگانی، اطلاعات، کشور و همچنین رییس کل بانک مرکزی تشکیل و به عنوان بالاترین نهاد مسئول در این زمینه شناخته می‌شود.

پس از تایید قانون مبارزه با پولشویی توسط اعضای محترم شورای نگهبان ، اقدام لازم به منظور تدوین آیین‌نامه نیز انجام شد و در سال 1388 آیین‌نامه اجرایی آن تصویب و  با عنوان "آیین نامه اجرایی قانون مبارزه با پولشویی" ابلاغ گردید.

پولشویی و بیمه

پولشویان می‌توانند از "بیمه" به عنوان یکی از بازارهای مالی گسترده برای مقاصد خود استفاده کنند. به همین لحاظ دستورالعمل‌های اجرایی مبارزه با پولشویی در صنعت بیمه نیز در تاریخ 12/10/1390 به تصویب شورای عالی مبارزه با پولشویی رسیده است. دستورالعمل‌های اجرایی مزبور در این حوزه عبارتند از:

1-     دستورالعمل شناسایی متقاضیان خدمات بیمه‌ای

2-     دستورالعمل نحوه شناسایی عملیات بیمه‌ای مشکوک و مراقبت از اشخاص مظنون در موسسات بیمه

3-     دستورالعمل مبارزه با پولشویی در حوزه ارائه خدمات بیمه الکترونیکی

4-     دستورالعمل ساختار و وظایف واحد مبارزه با پولشویی در صنعت بیمه

5-     دستورالعمل مبارزه با پولشویی در عملیات بیمه‌ای اتکایی خارجی و معاملات برون‌مرزی

مثال‌های تجربی و عملی در فرایند پولشویی در صنعت بیمه:

*خرید بیمه‌نامه عمر با حق بیمه بالا و بازخرید آن

فرد مشکوک به پولشویی سعی می‌کند که با خرید یک بیمه‌نامه عمر با مبلغ حق‌بیمه بالا پول کثیف و با منشاء غیرقانونی خود را تطهیر کند. وی بدین ترتیب با ایجاد یک لایه، امکان دستیابی به منابع ایجاد وجوه مجرمانه را سخت می‌کند و سپس با فسخ بیمه‌‌نامه  -حتی با پذیرش درصدی ضرر- پیش از پایان مدت قرارداد یا سررسید بیمه ، به نوعی پول تمیز به‌دست می‌آورد .

ممکن است این نکته قابل تامل باشد که مجرم پولشویی با فسخ بیمه‌نامه پیش از سررسید دچار زیانی به دلیل فسخ زود هنگام ‌گردد. بدیهی است به دلیل اهمیت تغییر منبع اولیه ایجاد پول، کاهش مبلغ دریافتی از شرکت بیمه‌گر برای فرد پولشو پذیرفتنی و ارزشمند است؛ چرا که توانسته است ماهیت پول خود را تغییر دهد و در واقع لایه‌برداری کند.  

*پرداخت نقدی "حق‌بیمه"

مجرم به دلیل این که نیاز دارد با ایجاد لایه‌گذاری در مسیر جرم پولشویی، امکان رسیدن به منبع اولیه پول مجرمانه را با مشکل مواجه سازد، مبلغ حق‌بیمه را به‌ طور یکجا واریز می‌کند.

از منظر حسابداری، با یک فیش واریزی نقدی مواجه هستیم که گاهی حتی فرد نماینده فروش بیمه یا مسئول مالی،  خود پرداخت مبلغ نقدی دریافت شده را پذیرفته و عملا فرد پولشو، ردی برجای نگذاشته است. وی حتی از ارائه چک یا اسناد مالی هم خودداری می‌ورزد. زیرا می‌داند که این عمل موجب خواهد شد سابقه‌ای از تراکنش وصول این اسناد در حساب‌های بانکی او منعکس شود و در نتیجه بتوان ازآن طریق، آثار یا رد پولشویی را رصد کرد.

*پولشویی از طریق بیمه‌های اتکایی

شرکت‌های بیمه اتکایی در مقابل دریافت قسمتی از حق‌بیمه‌های شرکت‌های بیمه، متعهد می‌شوند بخشی از خسارت‌های احتمالی مربوط به بیمه‌نامه یا بیمه‌نامه‌های صادر شده توسط شرکت بیمه طرف قرارداد را جبران نمایند.

      گاهی پولشویان و مجرمان با ایجاد شرکت‌های بیمه واهی که درعمل فعالیتی ندارند و با استفاده از خدمات بیمه اتکایی و ایجاد خسارت‌های ساختگی یا از طریق قرارداد بیمه اتکایی سایر شرکت‌ها، موفق به انجام اعمال مجرمانه خود می‌‌شوند. دراین حالت، پولشویان قراردادهای بیمه اتکایی ساختگی و واهی با سایر شرکت‌های بیمه منعقد می‌کنند تا از این طریق بتوانند منشاء درآمدهای حاصل از فعالیت‌های غیرقانونی و نامشروع را مخفی نگه دارند.

*خرید بیمه‌نامه توسط شخصی دیگر

در این شیوه بیمه‌نامه برای فردی صادر می‌شود اما پرداخت مبالغ حق‌بیمه توسط شخص دیگری که ظاهرا هیچ گونه رابطه سببی یا نسبی با مجرم ندارد انجام می‌گیرد. در واقع به ظاهر نمی‌توان رابطه منطقی بین آنان متصور شد. 

بدین ترتیب فرد پولشو با همکاری فرد یا افرادی وجوه کثیف حاصل از اعمال مجرمانه را وارد چرخه اقتصادی صنعت بیمه می‌نماید. این کار باعث می‌شود مسئول مبارزه با پولشویی نتواند سوابق هویتی در ارتباط با شخص اصلی که همان مجرم پولشو است را در اسناد و مدارک شناسایی کند.

شناسایی متقاضیان خدمات بیمه‌ای چگونه انجام می ‌شود

شناسایی متقاضیان خدمات بیمه‌ای (حقیقی و حقوقی) بر حسب نوع خدمات درخواستی وی به دو نوع شناسایی اولیه و شناسایی کامل تقسیم می‌شود. در شناسایی اولیه، اطلاعات متقاضی در سیستم‌های اطلاعاتی شرکت ثبت و با مندرجات اصل کارت‌‌های شناسایی وی تطبیق داده می‌شود. شناسایی کامل، مرتبط با ارائه خدمات پایه (خدماتی که طبق مقررات، پیش نیاز ارائه سایر خدمات در شرکت است، ازجمله ارائه شناسه اختصاصی به هر بیمه‌گذار یا ارائه تاییدیه برای متقاضیان نمایندگی) بوده و براساس آن، به منظور اطمینان از صحت اطلاعات اخذ شده از اشخاص، علاوه بر شناسایی اولیه، استعلام و تطبیق اطلاعات شخص با سامانه احراز هویت اشخاص در ثبت احوال یا سامانه‌های کنترل شناسه ملی انجام می‌شود.

برخی نمونه‌های مشکوک به پولشویی در فرآیند شناسایی

1–  هرگونه مغایرت در اطلاعات ارائه شده در فرآیند شناسایی کامل متقاضی

2-  مخدوش بودن یا ابهام در اصالت مدارک شناسایی که طی مهلت مقرر اصلاح یا رفع ابهام نشود.

3-  اطمینان از جعلی یا غیرواقعی بودن مشخصات متقاضی خدمات بیمه‌ای

4-  ارائه ندادن اطلاعات و مدارک شناسایی لازم

برخی از راه‌های پیشگیری از نفوذ پولشویان در شرکت های بیمه

• فرم پیشنهاد به طور کامل تکمیل و توسط بیمه‌گذار و بیمه‌شده امضا شود.
• کاربر یا کارشناس ثبت اطلاعات و صادرکننده بیمه‌نامه دقت کافی را در بررسی و انجام امور و ثبت مدارک به‌عمل آورد.
• در صورت کسری مدارک یا مخدوش بودن اسناد هویتی یا مشکوک بودن آن‌ها از ارائه خدمات خودداری و موضوع به‌صورت محرمانه، بدون اطلاع ارباب رجوع، به مسئول مبارزه با پولشویی گزارش شود.
• توجه به دستورالعمل‌های جاری و اجرای دقیق آن‌ها
• پیگیری و تکمیل اطلاعات و مدارک بیمه‌گذاران قدیمی
• نگهداری سوابق و مدارک بیمه‌گذاران و متقاضیان خدمات بیمه‌ای
• بررسی و کنترل‌های دوره‌ای مسئولان مبارزه با پولشویی

سخن آخر

      مبارزه با جرایم پولشویی، یک اقدام پیشگیرانه است. بنابراین باید سعی کنیم قبل از آنکه این جرم در صنعت بیمه ورود و شیوع یابد راهکارها و موانع لازم را به منظور پیشگیری از وقوع آن، ایجاد کنیم؛ از جمله مهمترین راهکارهای پیشگیرانه؛ آموزش کارکنان، نمایندگان و همه افرادی است که به نحوی با اشخاص متقاضی خدمات بیمه‌ای یا خدمات پایه در ارتباط هستند. همچنین با بهره‌گیری از نظرات و تجارب کارشناسان، تبادل اطلاعات و داشتن بانک‌های اطلاعاتی به‌روز و برنامه‌ریزی‌های صحیح و مدون می‌توانیم از وقوع این جرم در صنعت بیمه پیشگیری کنیم.

Offshore Financial Centers*

International business corporations**

حسین سماک امین، رییس اداره مبارزه با پولشویی بیمه ‌کوثر